Nihin ni ah vawleicung pumpi le UNO tiang in buainak a chuahpi lengmang mi miphun cu Palestinian miphun an si. Hi miphun hi, zei miphun dah an si hnga? Hi miphun hi, Bible nih Philistine a timi miphun an si hnga maw? Hi Palestinian le Israel karlak ah daihnak taktak hi a um kho te hnga maw? Cu biahalnak ruah pah bu in, Palestinian tuanbia ruah ding hi, hi capar nih aa tinhmi a si.

Palestinian miphun hi Bible ah an rak um maw? Palestine timi miphun hi, miphun hlun taktak an si ve. Cu miphun le Israel miphun hi, vawleicung miphun hlun bik an si hna. Hlanlio Abraham chan i a rak ummi miphun vialte hi an lo dih cang i, Palestine le Israel miphun lawnglawng hi, a hmunmi miphun an si tiah ruah an si. Asinain a tu Palestinian hi Bible ah a rak um cang mi an si maw timi cu el lengmang mi a si rih.

Abraham chan hi, a buaktlak in BC 2000-1800 karlak a si an ti. Nihin ni in tuak ahcun kum 4000 tluk a si cang. Abraham chan i, Middle East timi Nichuah Laifang ram miphun viatle cu an lo dih cang hna. Khuaruahhar ngai a simi cu, cu lio miphun ngan ngai a rak simi hna hi an lo dih nain, Israel (Judahmi) le Palestine hi an ci a mit lo.

Cu miphun pahnih cu ram fate chung ah, hlan zong ah an rak umti i, naih tein khua an rak sa. Hlan zong ah an rak i do peng i, Nihin ni zong ah aa domi le a huami an si. Hi miphun pahnih-Judah mi le Palestine-pawl hi an tuanbia a buai taktakmi a si.

Ruah awk pakhat ummi belte cu, Israel miphun pawl cu Abraham chan in an tuanbia an dawi khawh peng rih i, tu chan Palestinian hi Abraham chan i a rak ummi Philistine kha an si maw silo timi tu cu, fiang tein theih khawh a si lo.

Hlanlio Philistine kha atu chan Palestinian an si ko lai tiah mi tampi nih ruah a si. Tu chan i Palestinian timi hna hi, Bible ahcun an ram hi, Philistine a si. Cu ram ummi cu Philistine ti an rak si. America ummi kha American an ti bantuk khi a si ko. America ah miphun tampi an um bantuk in, Philistine ah miphun hmemi tam ngai an rak um ve.

Cu Bible nih Philistine a timi hna an tuanbia cu hi tin a si. Bible ning in, Adam chan in dawi khawh a si. A tawinak in a tanglei bantuk in dawi khawh a si.Adam Cithlah Adam cithlah hi phun (2) in an i then: (1) Kain cithlah an si; (2) Seth cithlah an si.

(1) Kain cithlah: Adam nih Kain le Abel a hrin hna. Abel cu Kain nih a thah caah, tefa a ngei manh lo. Kain lawng a tang. Kain chan in chan (5) nak ah Lamek a va chuak. Lamek nih nupi pahnih a thit hna. Nupi pakhat min cu Adah a si. Adah nih fapa Jabal (caw-khalmi) a hrin. A nau ah Jubal (tingtang-thanglawi tumthiam) a hrin. Nupi pahnihnak Zillah a si. Fapa a hrin i Tubal-Kain a si. Amah hi thir le hreihriam tawngtham a si (Gen 4:17-22).

Phun dang in chim ahcun “engineer” a si ti nak a si. A fawinak in chim ahcun, Tubal-Kain chan cu “Thir chan” (Iron age) tinak a si. Minung nih vawlei chung in thir kha an lak i, an tit khawh i, thir an hman khawh cang tinak a si. An rak fim taktak cang. Kain umnak hi Mesopotamia hrawng a si caah, Mesopotamia ah hin thir hi BC 3,000 hrawng in hman an thawk tiah ti a si.

Minung fimnak le thanchonak aa dan cio caah, ram kip ah thir an hman chan hi a rak i khat lo. Vawlei tuanbia in zoh ahcun, thir chan cu Mesopotamia ahcun BC 3,000 tluk in a rak i thawk tinak a si i, Kain chan zong hi cu hrawng cu a si kho mi a si.

(2) Seth Cithlah: Kain le Abel hnu ah, Adam nih fapa pakhat a hrin than i, a min ah Seth an sak. Seth nih fapa pakhat a hrin i, a min ah Enosh an sak. Cu caan cun, mi nih BAWIPA kha a min in biak hram an thawk (Gen. 4:25,26) ah kan hmuh. Seth cithlah hi, Noah chan tiang rel achun chan ( a si. Noah hi a thih ah kum 950 a si.

Genesis 6 chungah khua zakip ah minung tampi an um cang i, “fanu kha an hrin hna” timi kan hmuh. Cu fanu hna cu an i dawh tuk i, “pathian fapa hna nih khan an hmuh hna i an duhmi kha an thim hna i an thit hna” timi kha Genesis 6:2 ah kan hmuh.Genesis 6 nak ah, “Hi lio caan ah, Nefilim timi mi nganpipi kha an rak um. Cu hna cu minung fanu hna le pathin fapa han tefa kha an si” (Gen 6:4) ah kan hmuh.

Bible thiamsang cheukhat ruahmi ahcun, “pathian fapa hna” timi hi, vancung ummi Pathian fapa kha chim duhmi silo in, “BAWIPA a biami Seth tefa hna cithlah kha an si” tiah an ruah. “Minung fanu hna” timi kha “Cain cithlah tefa fanu hna” kha an si tiah an ruah.

Nocah Buanchukcho le Miphun Ci Lohnak Genesis 6 nak ah, “Minung thalonak a karhnak” kong kan hmuh. Hi minung thatlonak ruangah, Noah buanchukcho zong cu Pathian nih a chuahter. Noah le a nupi, a fapale le an fapa nupile (Gen 6:18) dah ti lo cu, vawleicung minung vialte a luatmi an um lo. Buanchukcho nih a thah dih hna (Buanchukho kong cu Genesis 6-8 zoh). Bible kum tialmi in tuak tik ah, Noah buanchukcho hi, mifim mi tuaknak ahcun, BC 3,000 kuakap ah a si lai tiah ruah a si.

Kain hi, vawleicung ah khuapi a ser hmasat cemmi a si. Cu a sermi khuapi cu, buanchukcho ah a rawk. Buanchukcho nih a langhtermi cu, “Kain cithlah vialte kha an thi dih. Kain hi a ci a mit. Bible ah an tuanbia a dih. Chim ding a um ti lo. Cucu “lainawn” thatlonak theipar pakhat zong a si.

Seth cithlah vialte chung zongah “Noah le a nupi, a fapale le an nupile” lawng hi, vawleicung ah a nungmi minung an si. Seth thawk in chan ( tiang rak hrinmi fanu fapa vialte zong, Noah le chungkhar lawng an luat. Seth cithlah zong tam deuh vingvan an ci a mit ve. Cucaah Buanchukcho hnu ah, vawlei zong a tharchuah bantuk in, minung zong Pathian zummi bak lawng vawleicung ah an nung tinak a si.

Noah Cithlah Genesis 10 nak nih vawleicung miphun vialte thawhkehnak kong kha a kan chimh. Miphun 70 chuahnak kong a kan chimh i, a tling ngaingai. Vawleicung cauk dihlak zoh tikah, mah tluk in miphun thawhkehnak kong a chimmi cauk hlun a um lo. Cucaah Bible hi a tling taktak ko.

Noah nih fapa pathum (1) Shem; (2) Ham le (3) Japheth a hrin hna. Shem le Japheth kong cu kan lak lai. Kan tial duhmi a si lo caah. Ham nih hin (1) Kush; (2) Mizraim (Egypt) (3) Put (4) Canaan a hrin hna. Hi fapa hna chung in miphun tam ngai an chuak than. Hi fapa hna lakah, Mizraim (Egypt) hi Laica ahcun “Izipt” tiah a tial.

Hi Mizraim (Egypt) nih hin, (1) Lud; (2) Anam; (3) Lebab; (4) Naftuh; (5) Kasluh; (6) Kaftor timi fapa (6) a hrin hna. Hi chungah panganak fapa Kashluh hi Philistines hringsortu a si (Gen 10:14). Mirang Bible ahcun Kasluh hi “Casluhites asiloah Casluhim” (Casluh-mi) tiah an tial. An mah hi Ham cithlah an si. Ham cu a tuahsernak ruangah Noah nih chiat a serhmi a si (Gen 9:22).

Hi Philistines mi hi, Abraham chan ahcun an rak cak ngai cang. Genesis 26:1,14) zong ah Isaac le Gerar siangpahrang Abimelech kong kha kan hmuh. Hi Gerar siangpahrang zong hi, Philistines mi a rak si. Genesis 20:1-18 nak ah, kan hmuhmi Abimelech zong hi, Isaac chan ummi Abimelech chan i, a pa a rak si lai ti a si. Cu ti a si ahcun, Abraham chan i Abimelech zong kha Palestines a si lai tinak a si. Chim duhmi cu, Abraham chan in Palestines hi khua lianlian zong an rak ngei cang i, Nichuah Laifang ram ah miphunpi taktak an rak si ve cang timi kha a lang.

Palestine Min ThawknakPalestine miphun hi, Crete tikulh in a rak I thawkmi a si lai tiah an ruah. An mah nih hin Aagean Rili hrawng vialte kha an rak uk. Tilei an rak thiam tuk caah le rili lei an rak uk caah, an mah cu, “Rili Minung” (Sea Peoples) tiah tuanbia tialtu nih an ti hna. Cucaah Philistia timi ram hin, rilikam khuaram a tam ngaingai. Philistia timi hi Bible ah voikhat lawng kan hmuh i, cucu “Joel 3:1-4 ah a lang. Cu ahcun khua lianlian a simi Sidon le Tyre zong kha Pilistia ram ah a ummi an si.

Philistines timi biafang hi, Hebrew holh “Philistia” timi in a rami a si. Cu biafang cun tu chan hmanmi biafang “Palestine” timi hi a chuak tiah a ruah a si. Philistines timi min nih hin, minung le miphun min kha hawihlan ahcun a rak sawh duhmi siloin “ram le hmunhma tu kha a rak chim” duhmi a si tiah, tuanbia thiammi nih an ti. Cu ram cu Philistines ti a rak si i cu ram ummi cu Philistines miphun ti an ran si. Nihin ni ahcun ram min zong a aiawh i, miphun min zong a aiawh.

“Atu lio i a ummi Palestinians timi miphun hi, ram min in a rami tu an si i, hlan lio Philistines miphun an si lo” a timi zong an um. Hlanlio ah Philistines cu vawleicung in an lo dih cang a timi zong an um ve. Atu ummi miphun cu Palestinians timi an si i, an ram zong Palestine ti a si.

Abraham chan in, Joshua chan in, Siangpahrang David chan tiang Philistines mi hi, Israel miphun caah ral nganbik an rak si. David nih a doh bikmi ral zong Philistine an si. David teimi minthang taktak Goliath zong kha Philistines mi a si (2 Sam 5:25; 8:1). Samuel cauk pakhatnak nih Philistines timi hi voi 100 leng a tial. Samuel cauk pahnihnak nih voi 24 hrawng a tial.

Prophet Zephaniah nih cun, Bawipa nih Canaan le Philistines hna ram kha minung pakhat hmanh an um lio tiang a hrawh lai tiah a rak chim. Prophet Jeremiah zong nih, “Philistines mi hrawh an si lai nak kha a rak chim ve” (Jer. 47:4). Philistines mi le an ram hrawh a si lai nak zong Prophet Ezekiel nih a rak chim ve (Ezk 25:15-16).

Hi bantuk in Prophet nih a chim bantuk in, hlan lio Philistines timi miphun cu an lo dih tiah a zummi zong an um ve. A tu chan Palestinians timi cu Palestine ram ummi miphun dang tu an si. An tuanbia hi zulhdawi khawh an si lo tiah a timi an um ve. Hi ram hi, ral an i tuk tuk caah, cozah pakhat tang in a dang pakhat tang ah an rak i um lengmang i, ram fekfuan ngaingai a rak um kho tuk lo.

BC 66 Aristobulus II timi hi Judea ram ah siangpahrang zong a si i tlangbawi zong a si. Judea ah biaknak bu pahnih an i do i, ramchung kahnak a um. Cucaah BC 63 in Rome cozah nih Pompey the Great cu Palestine ah rak thlah i, a rak daihter hna.

Cu hnu ah Rome nih, Palestine cu an lak lawlaw i, Rome kuttang ah a chiah. Hi Rome Emperor Augustus chan BC 7-4 kar ah Jesuh hi a rak chuak. Jews nih hin, Rome an rak doh tawn caah, AD 70 ah hi Rome ralbawi Titus nih Jerusalem Temple a hrawh i, khua zong tampi a hrawh. Hihi Jesuh nih a rak chim chungmi Jerusalem Temple rawhnak a si ko tiah bible thiamsang pawl nih an ti.

Jesuh nih aa thawh i, “Mah hi vialte hi (biakinn a dawhnak le lung thatha) hi nan hmuh, sihmanhselaw hi ka lung vialte hi, pakhat hmanh an umnak hmun cio i, kaltak lo in hlonh an si dih lai caan kha a tlung lai” (Lk. 21:5,6)

Rome nih Palestine hi, sau taktak an rak uk. AD 476 ah Nitlaklei Rome Empire cu a tlu. Nichuahlei Rome Empire timi Byzantine Empire cu a ho hmanh nih tei khawh lo in, kum zabu 7 tiang fek tein a rak um. AD 634 ah Islam biaknak a rak thangcho i, Muslim ralkap pawl nih Byzantine Empire cu Palestine ah an tei i, Syria-Palestina cu “Jund Filastin (Military District of Palestine) tiah min thar an pek. Cun Muslim kut ah kum tampi a um.

Europe Krihfa ram pawl nih Holy Land lak an duh caah, Crusade zong ral an rak tuk i, a lak zong an rak lak tawn. A voikhatnak Crusade cu AD 1096-1096 ah an rak tuk. Cu hnu ah Byzantine Empire bawmhnak in, Crusade raldang zong 1147-1149 ah an rak tuk thang. Cu hnu ah Crusades raldang zong 1272 tiang an rak tuk. Muslim ralkap pawl an rak kah hna. Mithi le innlo rawhnak zong tampi a rak chuak.

1453 ah Byzantine Empire a rak tlu i, Palestine ah hin Krihfa uknak zaangder hram aa thawk. Cun Palestine zong cu Ottoman Empire tang ah Ralpi Pakhat tiang a um. Hi Palestine hi kum tampi ram khat le ram khat, an rak i cuh. 1915 ah British zong an rak lut ve. Ralpi Pakhat a dih tik ah, Ottoman Empire cu ral a sung i, 1917 in 1947 tiang hi Palestine cu British Mandatory tang ah, League of Nations timi nih an rak chiah.

Hi Mirang nih an uk lio ah, Judah mi tampi Palestine ah an rak pem. Arab-Israel buainak zong tam taktak a rak chuak. Hi lio caan hi, Israel mi caah caan tha taktak a si. Pathian hi Israel miphun tuanbia ah a cawlcang than ko timi hi, ruah lo awk a tha lo. AD 70 in an ram mi tampi nih an rak chuahtak cangmi kha an van hlam than i, 1948 ah Israel ram thar cu an van dirh. Hi thil hi, vawleicung tuanbia ah “miracle” (thil khuaruahhar) taktak a si.

Cu thawk in, Israel-Palestine buainak cu a tu tiang aa peh pengmi a si. A tanglei map ah, a ran deuhnak paoh hi, Israel ram a si i, a dang in a dumnak area hi Palestine miphun ram ding a si. Golan Heights timi tu khi cu, Six Days War timi 1967 Arab-Israel kahnak ah, Israel nih Syria ram in an lak mi a si. Israel ram ah an chiah nain Syria le UNO nih an theihhngalh pi lo. USA lawng nih Pre. Trump chan ah, Golan Heights cu Israel ram a si tiah an theihhngalh.

Israel Ministry of Foreign Affairs A Tu Lio Palestinian MiphunA tu chan Palestinian miphun hi, Palestinians asiloah Palestinian Arabs tiah an ti hna i, Palestinian ramchung ah kum tampi khua a sa cangmi cu an si. An tuanbia hi a buai taktakmi asi caah, Bible nih “Canaan, Philistine” tiah a timi hna cu an si theng ti lo tiah ruah an si. Hi ram ummi hna nih hin, ram tling ngaingai an rak ngei bal lo.

A tu chan i Palestinian timi pawl hi, a tam bik cu West Bank le Gaza ah an um. Jerusalem khualipi zong ah tampi an um. Israel ram chungah Israeli Arabs timi hi 1.89 million an um i, 60% cu Palestinians an si. An mah Palestine umnak area ahcun 4.75 million an um i, Gaza le West Bank ah an um. Gaza Strip timi ah 1.88 million an um.

Palestinian pawl nih hin, Israel hi a tu taing theihhngalhnak an tuah rih hna lo. Israel ram hi, kan ram a si tiah an ti rih. Gaza le West Bank ah zalawnnak a hmumi Palestinian ram dirh hi, an i tinhmi a si nain, Israel he hnatlaknak an ngeih khawh lo caah, a tu tiang cu ram tling taktak an dirh kho rih lo.

A tu lio Israel ram le Palestinian miphun ram (Gaza le West Bank) zoh tikah, Judah mi nakin Palestinian miphun hi, Krihfa an tam deuh. Judah mi nih cun Jesuh hi an zum lo. Paul zong “biaknak chuahtaktu” ti sawhsawh men in an ruah.

Israel-Palestinian buainak hi, nihin ni tiang a kal pengmi buainak a si. Nichuahlei Jerusalem an i cuh. Ramdang zammi Palestinian Refugees kha Israel ram ah kirter an duh hna lo caah an ruahnak aa khat lo.

Cun Palestinian ram chung i, Israel nih tlakmi khua pawl kha Palestinian nih an duh lo. Kha khua tlakmi pawl khan, Israel pawl kha chuak hna seh ti an duh. Israel cozah nih pipu ram ah an ruah ve caah an chuak duh ve lo.

Hi thil pathum hna hi, Israel-Pelestinian buainak hrampi le daihnak caah dawnkhantu an si. Cucaah hi miphun pahnih karlak ah “daihnak taktak” hi kan chan chung ah, a um kho te hnga dek maw? Rev Dr. Hai Vung Lian(tleicia) nih January 02, 2020 ah a rak È›ialmi a si.

By admin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *