Biahmaithi Kan tlangtaar hi cauk puitling hmanh in chuah tlak in a lian i kuapi a huap kho mi a si, sinain a tawinak in ka duhnak zawn tete ka van com. Hi cabia nih hriamnam tlaih in dohthlennak kha a hmaithlak. Hriamnan tlaih in dohthlennak van ti bak cum tuksum colh, zeicahtiah thisen a neh mi dohthlennak a si caah si. Dohthlennak a man a fahnak zong hi, a dihheu mi a tam ruangah a si thlu lo, nunnak thisen pek a hauh caah a si chih.
Khamhnak siloah luatnak kan ti mi hi a ngaite ti ahcun thisen theipar asiloah thlanti theipar a si. Phun dang in kan chim ahcun, dohthlennak kan ti mi cu a hram a kha, nain a theipar a thlum. Cucaah vawlei cung ramkip nih ramchung ah zalong tein an nun le khuasak khawh nakhnga, thisen tampi thlet le nun tampi pek in dohthlennak an tuahnak a si.
Dohthlennak kan ti mi cu, mizapi nih nun khuasaknak ca ah anmah bak nih a si khawhnak ningcang paoh in riantuan le chakbarhtu dohdal kha a si i ai tinh bik mi zong mizapi zalonnak a si. Kan lung tawne ah caam seh ti ka duh mi cu, dohthlennak hi hriamtlaih in doh lawng a si lo, hriamnam lo in (non-violence) in doh khawh a si. Ka bia hram bantukin, hi cabia nih hlan Chin pipu chan in hriamnam he dohthlennak kan tuah mi tuanbia van bih duak khi a si.
Chinram (Chin State) cu tungvang karh meng 13,907 (sq.miles) or 36,019 (Sq.kilometre) a kau mi ram, milu 503,849 (2017 milu rel) fai nih hngah mi ram le Chinmi phun`eng 53 nih toh mi ram a si. Ahohmanh nih rak tlak bal mi a si lo i minung nehnang kop lo ram a si. Kan pupa hna nih AD 1400 in an ser i kum 500 leng chung chakthlang miphun ngan le biaknak ngan hna lak in him tein kan pupa hna nih an rak ven mi ram a si.
Kawl le Vai lak in an ven khawh. Nunphung in siseh, miphun dang cawhnehnak in siseh, ramri detkhawtnak in siseh an rak ven khawh. Sinain anpei miraang nih Chinmi umnak Chittagong Hill Tracks cu 1760, Chinmi umnak Arakaan Division cu 1826, Chinram le Lushai Hills zong 1889-1896 ah ti’n pakhat hnu pakhat an hun lak i miphun dang pennak ah kan tla.
Aho miphun dang kut tang hmanh ah a rak um bal lo mi kan Chin miphun cu miphun dang sal ah kan taang. Anpei miraang an rak kai hlan ah, khua khat le khua khat, peng khat le peng khat ti’n leido a rak chuak tawn. A caan ah hran-paak in tuk, a caan ah inn-pilchim ti’n leido ral an rak hrang. Ramuk bawi ukpennak le hruainak in an rak kal/nun zong kha leiro ral a rak hran caah a si.
Leido Ral Pu Lian Cin nih, “1948 hlan ah Laimi hi miphun phun khat bantukin kan rak um lo,” a ti bang, Lung Chan (Stone Age) bantukin a thawng paoh miteitu le pentu si lio a si caah, leido ral a rak fak khun. Chinram chung an luh i khua an tlak cio hnu ko ah ralhranh a zual. Dawtnak um loin thahnawnnak le hramhnak lawngte a rak si. Hiti an rak i doh le thahnak hi a biapi bik ah cun ram an rak i cuh caah si. A thawng le teitu paoh nih an rak uk hna i “khuachiah” tiang an rak pek hna.
Zeitluk kau tiang ah hlan pipu chan ramuk bawi nih “khuachiah” an lak cu Pu Fung Kung hlaphuah Lalbiakchungi sak mi Semnak Lai Lungrawn ah tihin aa tial, “Semnak kan lai lungrawn khua, kan Pu Lian Kung (Bawm ramruk bawi) khonnak ram chung ah miphun dang hna duh in tuan zairel tawn hna maw, kan biak Cung Chin Mangbawi lairel ni a tlin tik ahcun tuan zairel lungawi lo in liamser cang hna lai lungfak in e.
Cox’s Bazar Rangamati tiangin chiah kan khonnak kan ramte hi, thangthar seino hna nih kan tuan than lai, cerlian ni ceu cang seh kan Lairamte, phunsang fa kan si le duhtin cuai kan si hi miphun dan nih rel cang hna lai……” a ti. Laimi hi mithawng zaanglian le min ngei kan rak sinak hi, “khuachiah” kan ei mi nih a langhter. Kan peh te lai. Carson Twintwin