May 3, 2023 ah khan India ram nichuah chaklei, Myanmar ramri i a ummi state pakhat Manipur ramkulh ah, Meitei miphun hna le tlangcung mi(Kuki-Chin) hna karlak ah buainak fak ngai a chuak i, hi buainak hi nihin tiang a dih rih lo. Hi miphun pahnih hna buainak hramthawk le buainak nih a hrin mi harnak cheukhat a tawinak in vun langhter kan i zuam lai.
MEITEI LE KUKI-CHIN
An buainak kong kan chim hlan ah miphun pahnih hna konglam tlawmpal fian ta a hau. Manipur ramkulh chung ah hin Meitei miphun, Kuki-Chin le Naga miphun hna cu a tam cem an si(Kuki-Chin chung ah Mizo hei khumh ko hna usi). Meitei miphun hi za ah sawmruk(60%) an si i, a dang za ah sawmli(40%) cu tlangcung mi Kuki-Chin le Naga miphun an si.
Meitei miphun hi Hindu biaknak a zulmi an si ngawt hna i, Tlangcung mi hi Khrihfa an si hna. India phunghrampi tang ah Meitei pawl hi miphun ṭhangcho rih lo mi(tribal) ah chiah an si lo i, tlangcung mi ah cohlan an si lo. Hilio ah Mizo, Naga le Kuki pawl hi miphun ṭhangcho lo/tlangcung mi(tribal) miphun ah chiah an si i, 6th Schedule tang ah an um.
BUAINAK HRAMTHOK
1. A luancia ni tlawmpal ah khan Manipur High Court nih, Manipur state cozah cu Meitei miphun hna ca ah tribal sinak India cozahpi sinah hal ding in a theihter. Tikah tlangcung mi hna nih an dohkalh colh. Zeiruang ah? India phunghrampi tang ah tribal miphun hna nih hamṭhatnak tampi an ngei.
Cozah rian ah siseh ngunkhuai kongkau zong ah siseh a lamkip in an zaangdamnak ding a khanpiak hna i, tribal miphun himnak ding tiang a damhkhan mi a tampi. Cucu a ṭhangcho ngai cang mi Meitei miphun nih tribal sinak a ngeih ahcun tlangcung mi hna ca ah harnak tampi a chuak kho. Tahchunhnak ah; Tribal covo(quota) in cozah rian hmun 10 a um mi kha, cuhlan ah tlangcung mi lawng nih an i cuh tawn nain Meitei miphun nih an cuhpi khawh cang hna lai.
2. Myanmar ram a buai hnu in Manipur ramkulh ah ramzam tampi an rak lut ve. Sinain Manipur lei ralzam tam deuh cu cozah nih an kirter hna. Ralzam kongkau ah Manipur CM nih bia a chim mi cu “Myanmar lei in kan ram ah phungning loin mitampi an rak lut i, kan ramchung ah an i kulh, kan ca ah hnahnok ngai an si.
Cucaah kan ramkulh chung a lut ding mi nih Inner Line Permit an herh” tiah a rak chim. Cucu tlangcung mi hna nih anmah chim hnawhchan nak ah an ruah ve. Manipur ummi Kuki-Chin hna hi India nih Independence a hmuh hlan, British uknak tang a um lio in a rak um mi an si cang hna i, Mizoram in a pem chin mi zong tampi an um. Hi vialte hna hi “Myanmar mi” tiah Manipur CM nih a koh hna tiin ruah a si ve.
3. Manipur ramkulh cozah nih tlangcung mi hna umnak hmun cheukhat cu Forest reserved area ah a phuan i khua, lo le dumhau tampi cu chuahtak an hau tiah ramkulh cozah nih a thanh. Culio ah Meitei miphun tribal sinak pek an si ahcun tlangcung mi hna umnak hmun cu Meitei miphun nih an chuh khawh hna tiah ruah a si.
Cuvialte buainak cu May 3 ah a alh ciammam i, Meitei pawl nih Imphal i tlangcung mi hna Biakinn lengah khua le innlo an khanghpiak hna. Churachanpur(Churachanpur hi Kuki-Chin tam deuh umnak a si ve) Kuki-Chin pawl nih meitei pawl innlo an khanghpiak ve hna. Buainak ruang ah tlangcung mi 30 hrawng an thi i, hliam tuar zong an tampi. Hindu biaknak a zultu Meitei pawl nih khrihfa Biakinn tiangtiang an khangh hna tikah biaknak lei pehtlai in buainak tampi a hrin chih.
BUAINAK A ZUAL
Meitei le Kuki-Chin mi hna karlak buainak nganpi a chuah tikah internet line cu ni 5 chung phih a si i, palik ralkap nih an zuanhnawh hna, atutiang internet a ngah rih lo. Sinain, palik le ralkap nih hin Meitei miphun an hum hna lio ah tlangcung mi cung ah cun zawnruahnak ngei loin an cawlcang tiah thawngpang a leng. Buainak a chuahka ah khan Churachanpur ummi Meitei miphun hna cu Assam rifle camp, BSF camp le DC complex hna ah an zaam hna i, cubantuk ṭhiam in Imphal um Chinmi hna zong Assam rifle camp, CRPF camp le Airport an zaam ve hna.
Churachanpur i a taang mi Meitei mi hna cu palik le ralkap venhimnak he hmun him lei i thiarchuah an si lio ah Imphal i a taang mi Churaranpur(Kuki-Chin) mi hna cu an i hrennak hmun ah rawlṭam le tihal dangcar in an um hna, tiah thawngpang a thang. Cheukhat chim ning ah anmah vengtu palik le ralkap lak ah hin Meitei ralhrang zong an i tel, tiah theih a si. Hi bantuk thawngpang a len tikah Churachanpur i aa hreng mi Meitei hna cu Kuki-Chin pawl nih chuah an sianh ve hna lo i, anmah a vengtu palik le ralkap cu nu nih an kham hna.
Nu lakah pa aa hrawlkhang mi palik le ralkap nih an hmuh hna ahcun meithal a puak lengmang tiah an chim rih. Buainak daihter in a lutmi Central Armed Force hna zong tlangcung mi cheukhat nih cun an zum kho hna lo. Churachanpur in Mizoram lei hi Mizo khua deuh ngawt an si tikah Mizoram lei ah a zaam mi hnihkhat an um nain Petrol le Diesel a um lo ruangah harnak an tong hna, tiah theih a si.
STATE DANGDANG NIH AN MI AN HRUAI HNA
Thihnak tiang a chuah tikah State dang in rianherh le sianginn kai ah a ummi hna cu anmahle state cozah nih an thiar cuahmah hna i, “A herh ahcun vanlawng zong kan hman ko lai” tiah Meghalaya CM nih cun a chim. Imphal ah hin sibawi(Medical) sianginn, Nursing sianginn le cinthlaknak (Agriculture) sianginn ṭha ngai an um caah Mizoram zong in siangnghakchia tampi an um i, atutiang ah hruaichuah an si rih lo, tiah kan thawnglaknak nih a ṭial. Mizoram mi hna hi an dirhmun a him lo ngai tiah theih a si.
Tutan Manipur buainak kongkau ah Mizoram cozah lutlai hna nih Manipur cozah le Central cozah lutlai hna an pehtlaih hna i, buainak daihter ding in nawlnak zong an tuah. Hi buainak kongkau ahhin Mizoram khuapi Aizawl ah mipi nih duhlonak langhter in lamzawhnak an ngei i, remdaihnak a um khawh nakhnga le Kuki-Chin hna dirkamhnak an aupi. Chin hrinsor kokek umnak hmun Myanmar le Bangladesh a buai i, atu ah Manipur cu ruahlo piin vun buai ve tikah Mizoram khing a rit ngai. Pupa thlarau mi hna nih an rak phuan mi zalonnak muisam aa suaisam cuahmah tiah cheukhat nih an chim mi zong hi an mawh lo.