1918 ah Ralpi pakhatnak (WWI) cu Versailles khua British le German biakamnak in a dong. Kum 20 fai ralpi a daih hnu, 1939 September 1 ah Versailles biakam lungsi lo in Adolf Hitler nih Poland a tuk i Ralpi II (WWII) a tho. German ral a hran bakin Tripartite Pact tiah, Asia ram thar “greater East Asia” ser ding hnatlaknak a tuahtu Japan zong nih, 7 December 1941 ah US ral a thanh ve i US Ralkap tilawng dinhnak Pearl Harbour zong bom a va thlakhnawh.

German, Japan le Italy hmuitinh cu, British, French, US le Duth ukpen mi tuklak i zalennak (independence) lakpi a si. 1942 kum a hung de i Japan nih China, French-Indochina, British-Singapore le Malaya; US ukpen ram Philippines, Guam tbk a van lak hna.

Ram khat hnu ram khat an van tuk hna i, kannih Kawlram zong 1941 December thla in nam an van thawk. Khualipi Rangoon cu Christmas laite 24 December ah bom an hun thlakhnawh i 8 March 1942 ah Japan kut ah a phan. April 30 ah Shan State khuapi Lashio, May 3 ah Mandalay ti’n hmunpi an hun thur duahmah hnu cun Kawlrawn ah Japan an vak cang. A rau loh, 1943 ah Chinram tiang an hun lak.

1895, British pennak tang kan tlak in 1943 tiang, kum 48 a ti ah Japan kut ah kan tla ka ti lai cu (A tang ah tling deuh in ka langhter). Kawlram khualipi Japan kut ah a tluk hnu cun Chinram hngak British an thinphang cang. Hi lio hi anmah British ralkap ngaingai cu an tam fawn ti lo, an thazaang a der lio a si tikah Chin Miphun chungin “Khua Ral Vengtu” dirh ah a tha lai tiah, ruahnak a chuak.

Israel miphun kamh mi ram panh in an kal lio ah Pathian nih teinak a pek hna ti thawng theih in mi vialte ther le phang in an um bang, Japan hringhro chiat le mi tuahto ning thawng nih zamawng lung a zawtter. Pu Mang Kham Zahau chimnak bang ah cun “Japan thawngpang theitu miphe ziar Asho-Chin pa cu a hawile he Japan ah kal in raltuk an cawng i Japan ral lio ah Japan nih uite hman in a hman hna.

Kawlram tuanbia ah The Thirty Comrades tiah kan theih tawn mi kha an si. Japan nih British-Burma an tuk lio ah a bawmtu hna an si. Hmailei Kawlram nih Zalennak a hmuh tikah rampi huap ralkap si kho te ding chunmang he an rak lut i Burma Independence Army (BIA), tiah an i tiphah. Japan he tangrual in British-Burma an tei tikah, 1 August 1943, Japan nih Kawlram cu Zalennak (Independence) ka pek tiah, a thanh.

President ah Dr. Ba Maw a khinh; Defence Minister ah Aung San a khinh i, U Nu cu Foreign Minister rian a tlaihter. Cuticun kum 4 chung British-Burma uknak doh in ram an hngak (Zahre Lian of Burma). Laimi nih Japan tuahto ning an celh ti lo lawngin, an zumh khawh hna lo caah doh hram an thawk i cuticun British hruainak in Chin Hriamtlai phu tete an hung chuak. Cu Chin Hriamtlai phu hna cu pakhat hnu pakhat in:

Chin Liberation Army Hi Chin Liberation Army (CLA) kong he pehtlaiin tuanbia tialtu hna chim mi zoh tikah, aa khat mi hriamtlai a si ko nain a donglei in a chim mi le hrihhram ngeiin a chim mi ti’n an si hna tihi hmuh khawh a si. Zeitintiah, Pu Chawn Kio nih cun, “Sal uknak phung in Miraang nih a kan uk tikah zaran lung a rak tling lo.

Miraang doh i dumdawinak khuakhing lawng an khak. 1942 ah Vawlei cung Ralpi Pahnihnak a tho i Japan nih Kawlram a hun nam colh. Laitlang zong lakchih a timh ti thawng a leng. Caan tha a si ti’n Khuasak khua mi Bo Tual Kam hruainak in 1942 November 20 ah Chin Liberation Army an ser.

Hi Chin Liberation Army (CLA) upa ahhin (1) Bo Thang Za Hau (Thuklai), (2) Pu Tha Lung (Tlaisun), Bo Ngo Cin Pau (Lophei), Bo Thang Cin Hau (Tlaupi), Bo Vung Khaw Lian (Khuasak), Bo Za Biak (Falam) le Bo Deng Khaw Zam (Tedim) an si. Anmah nih Japan pawl an vai ruaih hna i, “British na kan teipi ahcun Zalennak kan in pek hna lai” tiah, Japan nih biahrennak an ngeihpi hna hnu ah Laitlang uktu British an hun tuk hna i 7 November 1943 ah Falam an lak khawh.

Falam an lak hnu ah Hakha an hun nam than i 11 November 1943 ah an lak i, Fort White cu 15 November 1943 ah an lak. Chin Liberation Army bawmhnak thawngin Laitlang an lak dih kan ti lai cu. Japan kut ah kan um cang. Tikah Chin Liberation Army cu Chin Defence Army tiah, 15 March 1943 ah an rak thlen i khua vengtu ralkap ah an chiah hna.

Laitlang an lak dih tikah kan biakam bantukin zalennak kan pe u, an ti hna nain ral lio a si tikah zeihmanh an rak tuaktanpiak hna lo. Cucaah Lunghrinhnak le zumhlonak a hung karh i Chin Defence Army (CDA) nih thlithup in Chin Leaders Freedom League (CLFL) a ser i anmah nih British an pehtlaih than hna,” a ti.

Dr. Vum Ko Hau, Dr. Vumson le Mang Kham Zahau hna chim ning ah cun, Chin Defence Army (CDA) hi, 1943 Japan nih Chin Hills a lak hnu ah Khua Vengtu Ralkap ca ah ti’n dirh mi a si ti’n an langhter. Mang Kham nih a nithla a langhter ning ah cun, 1944 March thla ah Chin Hills Vengtu Ralkap cu Tedim ah an dirh i, Kawlrawn vengtu ah Aung Sang hruai mi Burma Independence Army (BIA) kha an i rinh a ti.

An dihlak chim mi van pehtonh tikah CLA le CDA hi aa khat mi, Japan he remnak tuah in hriamtlai an si tinak si. Japan hi miphun dangte an rak si. Chin Hills an rak kaikate ah Chinmi kong he pehtlaiin bia an rak hal hna ti si. An rak ti mi hna cu, “Chinmi cu an nu pawl nan tawnghpiak hna lo poh ahcun an lung nan ton ko hna lai,” an ral ti hna. Cu biathli i ken cun Chin Hills an phan i Chinmi lung an ton ngai hna.

Sinain hnu ahcun an puarhran zia a chuak i riantuantu lutlai pawl hna zong lunghrinh mi poh an thah thluahmah hna pin ah, khuami cung zong ah an puarhrang tuk i an celh tihna lo tikah aho thinglung hmanh ah hmunhma an ngei kho ti lo i a lam kip in an doh hna. Anmah (Japan) nih dirh mi CDA lila zong nih Miraang he pehtlaihnak tuah in doh hram an thawk. A dang cu hriamtlai he kan hun peh than te lai.

Zohchih:
 Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia, Chawn Kio;
 Chin Miphun Dohthlennak Tuanbia, Salai Khin Maung Thein;
 Chin Miphun & Kawlram Politic Tuanbia, Mang Kham Zahau;
 Chin Miphun Palek Ralkap Tuan Hramthawknak le Raltuknak Tuanbia, Cung Bik Ling;
 Zo History, Dr. Vumson.
 Profile of A Burma Frontier Man, Dr. Vum Ko Hau.
 Zahre Lian of Burma, Rev. Dr. Stephen Hre Kio. Cattialtu; Twin Twin

By admin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *