Biahmaiṯhi: “Miphun pakhat chung ah unau chuakkhat kan si” (We are one in Chin) tlaihtleng nih vawlei killi (ram 30 nawn) khuasa Chinmi 250,000 leng le 36,019 Sq-kilometre (13,906 Sqmi) kau Chinram ah ai khumh mi sing 5 fai telh in- Lai, Zo, Cho, Khami, Kuki, Naga, Sendu, Asho, Bawm, Tlanglau, Leitak, Hautheng, tbk., tiin miphun a kan fun.
Phun dang in kan chim ahcun, 1400-1000 BC hrawng ah Tuluk ram, Chinlung rawn khuasa Chin miphun AD 800 hrawng ah Chinram a rak lutṯi ko nain, ramkhel kong sihkheuhnak le pawcawm kawlhawlnak ah harsatnak tete rak ngeih ruangah a rak i ṯhencheu mi miphun kha, nihin ah cun kan i funtom cang tinak a si.
An rak i ṯhen hlan, Sagaing ramkulh an phak AD 900 in Chintlang an kai AD 1374 kar ah, kum 300 fai hmunkhat ah khua an rak sak lio ahhin, “phun ṯhen min (tribe name) an rak ngei lo i, nunphung pakhat le holh phun khat an rak hmang ti si. Langhter ka duh mi cu, miphun pakhat, laitlai unau Chinmi vialte nih kan umhnawh mi ram, kan i ṯhanlianhpi mi nunphung kilven le tharchuah ding ah rianpi kan ngei ti kha a si.
Pipu Chan “Chin Kum Thar” Tuah Ning : 1899, Rev. Arthur Carson te nupa Laitlang an phak hlan ah, Laiphung tang ah mahte khuakhan lairelnak in nunphung dirkamhnak lungput he a nung mi kan rak si. Sinain Khrih Thawngṯha a rak phak tikah, Khrihfa phung ah kan luh i cu hnu cun kan nunphung pakhat hnu pakhat kan kaltak hna i kan thlau iahmah hna.
Pu Lian Cin nih cun, “Khrihfa biaknak nih kan nunphung vialte hnawmbawm ah a hlonh,” a ti. Cuticun hlan kan pipu hna nih an rak sunhsak i an zarh mi (puai) hna zong an tlau i, nihin ah cun pakhat hmanh ngei lo dirhmun kan phan. Taktak ti ahcun kan kotho in nunphung ni zarh (puai) kan ngeih tung ko!
Sinain Chin Kum Thar lawng hi kan dihlak i hrawm khawh ding mi, ai khat bik mi le biapi bik a si. Holh phun dan ruangah min kan pek ning cio hi, Hakha le Thantlang nih “Tho”, Falam nih “Fanger”, Tedim nih “Khuado”, Mindat le Kanpalet nih “Kumci”, Matu nih, “Cangyom”, Hakha peng, Senthang nih “Tha Kau Thu”, Thantlang peng, Zophei nih “Lang Ne Chae”, Lautu le Mara nih “Khi Hna Ke,” tiah min kan pek hna.
An rak tuah ning hi micheu nithum a tina, ninga a tina, nisarih ti’n- “Thitirh ni, thlatlun ni, hunpi ni (topi ni), lamlaisial ni, lamlai sarulh ni, mithi thlarau don ni, rawl hunh ni, mithi thlarau thlah ni ti’n a dotdot in an rak tuah.
An tuah ning zoh tikah mithi ca ah tuah mi khi a lo, nain a si lo; siaherhnak, sianlonak, dawtnak le tlaihchannak kan ngeih caah, Tho thla ah buh thar, sa thar, tirawl thar, an vun hmuh tikah, a thi cia mi chungkhat an hlam hna bia tu khi si deuh dawh. Cucaah Tho hi mithi ca ah tuah mi si loin, rauthla in a kan telpi ve ti mi zumhnak he rawl an rak hunh hna, thitirh an rak tuah tu khi a si deuh.
Annih hlan pipu chan ah cun lopil hi an caanrelnak a rak si. Kum khat chung an culh loram cinthlak thlaizun a cuut tikah, kum a vui ṯhan, kan kum a tho ṯhan, kan tho ṯhan an ti i, Tho thla le Tho zarh (puai) an rak ngeihnak hi a si. Cucaah September 15 in October 15 tiang hrawng cu, “Tho thla” an ti. A sullam cu kan kum caan rikhiahnak, “Kum a Thar” ti khi a si.
Pu Tan Ki (Sakta) bang nih cun, “Kum Thar Puai” ti zong a rak si a ti. A tawinak in kan chim ahcun, Chin miphun le Chin Kum Thar ai ṯhen kho lo. Lopil nam lio thawidangh an pek mi khuazing sin ah ṯuanchuah khawhnak, lunun ngandam le tirawl thluachuah an hmuh mi cung lunglawmhnak le kum thar thluachuah vanluh halnak ca ah rak tuah a si. Cucu Chin vialte nih min dang cio bunh in an tuahchan muru taktak cu a si.
Chin Kum Thar Tharchuahnak: Hi bantukin Laimi nih tirawl thar kan hmuh tikah, ni-thar, thla-thar, kan phan ti’n lawmhnak puai kan tuah mi a si caah, luatnak (Independence) kan hmuh hnu a hmasa bik Chin Cozah (Chin Affairs Council) nih 1949 March 13 (17 a timi an um fawn), 11: 00AM ah, “October 26-28 tiang hi “Chin Kumthar (Chin Amyota Hnit-tit-ku)” siseh, tiah biakhiahnak a rak tuah.
Culio Chin cozah upa hna cu, Kanpalet in Vumthu Maung (Lai Vuanci), Tedim in Capt. Mang Tung Nung (Secretary), Falam in Sa Vut (Joint secretary) le Hakha in Lian Thum (Chairman) hna an si. Cu hnu AD 1950 ah, Hakha khualipi le kadang hmun ah AD 1958 hrawng tiang hi Cozah zung khar bakin an rak tuah.
Sinain 1962 ah U Ne Win nih rampi a pen hnu in Tho zarh cu a tlau i kan nunphung langhtertu zarh (puai) ngei loin kan hung um. Cucu Rev. S. Van Hre nih a ruat kho lo i 2001 ah amah inn ah a rak tuahpi nolh hna. A hnu ah CACC nih a hnu a zulh ve, cun Lai Chiatṯhat Bu, Yangon nih 2005 thawk in le adangdang hna nih tuah cio in nihin tiang Chin umkhuarnak kip ah kan tuah hna i, 2011 in “Chin Kum Thar (Tho)”, tiah min thlen in hman a hung si.
Sinain cheukhat biaknak hruaitu hna nih zu le sa he rak hman mi Tho puai, Khrihfa biaknak chung luhpi cu ai dawhlo an ti caah, “Thlaithar”, ti’n biaknak nih a kalpi. A hmuitinh cu, Pathian sin lunglawmh chim le thluachuah hal a si ve ko. Nihin tiang khuate kip Khrihfabu nih “Thlaithar” min bunh in tuah a si i, hi ni thlaizun thar chuahpi mi cu khuachung miharsa deuh an pek hna.
Hi ni ah rualchan cingla, tu le fa le innpa chaktlang ti’n tirawl i hrawmtinak, chang funtinak le chunnitlak Pathian thangthattinak kan ngei. A tawinak cun, pipu chan tuah mi THO kha, Khrihfa phung in kan mersan i nunphung ni kan tuah kan ti lai cu. Hihi Matupi zong ah kan tuah ve, tiah Rev. Pa Yaw nih a chim. Khuate kip nih cucu nihin tiang kan kalpi.
Hmailei Chunmang: Lai nizarh kan ngeih mi vialte nihin an tlaunak hi, “Khrihfa kan si cang” ti mi lungput a si. Taktak tiah cun, Khrihfa biaknak nih nunphung a doh lo, biaknak rian a ṯuanpiaktu lehlam a si. Chin Cozah nih 1949 ah, ni ulh in Chin Kum Thar tuah ding biachah mi kan nunter khawh lo zong hi, Khrihfa mit in pipu chan an tuah ning cuanh ruangah a si. Khrihfa phung i tlaih tuk ruangah kan nunphung ṯha vialte hnuchit hi cu a si deuh lo.
A ṯha lo mi, tahchunhnak ah Zupu dah hna hi kaltak i adang a ṯha mi tu cu Khrihfa phung in ṯamh le thuamh i cawisan ding tu khi kan rian a si. Zeicahtiah, hlanchan ah zu hi hawikomhnak sang bik le ṯhatremnak ah an rak hman ko zong ah, atu Khrihfa chan ah cun kan thinlung ah a sual cang. Cucaah “zupu” dah hi Chin Kum Thar hlunhlainak dawnkhantu a si kho. Naihrawng zupu an dah lio biahmurka vialte zong kha ruah a hau.
Cucaah Chin Kum Thar a tluan i biaknak hruaitu Pastor (s), Evangelist in mizapi kan dihlak nih kan sunsak khawh nakhnga le a nun peng khawh nakhnga, Khrihfa mit in zohchih thiam a hau. Khrihfa nunzia dawh he innpa chakthlang, rualchancingla, laitlai unau ti’n rawldum caan, nun i hrawm caan, caan nuam hmanṯi caan, thilpek (presents) caan, tbk., in hman khawh va sisehlaw.
Cuticun nikhat, caankhat ah hman dingin ni kan tuk khawh ahcun, cu nih thil dawh tampi a chuahpi lai. Kan fale hawikomhnak a fehter lai, khat le khat dawtnak, tlaihchannak, tlatkai ngamnak, rualremnak, tbk., a hrin lai. Kan nunphung sunlawihnak ni zarh “Chin Kum Thar” thawtnam taktak zong a lang kho lai i mizapi thinlung, nun ah a nung kho lai, hmunhma zong a ngei lai.
Mi tampi nih Chin Miphun Ni (Chin National Day) hi Chin miphun kan sinak a langhtertu le kan pupa chan in rak sunsak ngai mi Nunphung a langhtertu ni ah kan ruah. A ngaite ti ahcun, hihi nunphung puai a si lo, ramrian in aa thawk mi puai a si.
Chinmi dihlak nih kan i hrawm khawh ding mi, miphun hmaihngaltertu le kan hosinak (identity) a langhtertu, pipu chan in kan nunphung a dawhtertu le a cawisangtu, kotho in kan ngeih mi ni sunglawi bik cu, Chin Kum Thar lawng a si. Cucaah hi ni sunglawi hi “Chin Kum Thar” tiah, min pakhat hmangin kan dihlak hman khawh ahcun, miphun puitling pakhat kan sinak a langhtertu a si lai. Kan lungrualnak le remnak zong a si lai. Miphun pakhat kan si a langhnak zong a si lai.
Ṯhangthar mino hna nun zong ah nunphung thawtnam thlaici tuhtu a si lai pin ah, cu nih cun miphun tlaihchannak, dawtnak le nunphung duhnak, hngalhkauhnak a chuahpi hrimhrim lai. Cuti si loin min dang cio, ni dang cio ti’n kan pehzulh peng ahcun, ai ṯhenṯhek mi miphun kan sinak, lungrual lonak le karlak ah dawtnak a ngei lo mi kan si zia a langhter lai caah, miphun dang mit zong ah zoh a dawh hnga lo.
Sinain min pakhat tang ah kan i funtom khawh dih ahcun, cozah theihpi le cohlan ding tiangin hnatlak cia mi nunter zong hi a fawilang deuh lai. Cucaah holh phun dan ruangah min dang cio pek in kan hman mi hi dihter i miphun pakhat kan sinak langhter ding tu in min khat tang ah kan i fun a herh.
Cun, hi kan miphun nunphung muru taktak, kotho in i ngeih mi zarhni ah, kan nunphung tharchuahnak, kan bia le hla, kan laam le kui, kan thihlawn le thilthuam, kan ca le holh langhternak, zuamnak tibantuk in caan kan hman ahcun, cu nih cun hmailei ah kan nunphung a dirkamh lai i a tlau cang mi kan nunphung dang hna zong kan nunter, kan tharchuah, kan hlam ṯhan khawh lai. Cucu Chin Kum Thar chunmang a si.
Biatlangkawmnak
Chin Kum Thar dahlo, puai dang kan ngeih mi cu, mihrinfa milian, mirum lawng nih pumpak in tuah mi an si. Sinain “Chin Kum Thar cu mi thleidannak zeihmanh um lo, ritbaat ruangah i sikvelh tiang zong um loin, bawi le chia he khuapite in hmunkhatte ah sa kan that, chang kan fun, ngaihchiatnak le lunglawmhnak zong kan i hrawmti caan a si caah, Chinmi kan nunphung le zatlang nun a cawisangtu puai sunglawi bik a si.
Cucaah miphun dang nih an ni sunglawi, puai hna cu an zulh, an kilven i anmah miphun lungrualnak le dawtnak fehtertu leng ah, miphun dang sin ah hmaihngaltertu tiang an hman bang, kan nunphung le sining langhtertu a si mi Chin Kum Thar hi Acozah cohlan mi puai le miphun dang, mi ramdang tiang nih an hngalh an theih mi ni sunglawi a si khawh nakhnga,
Chin miphun kan dihlak aw-khat in dir hna usih, miphunpi rualremnak, thanchonak le damnak a chuahtertu a si ko lai. Zeicahtiah, miphun pakhat a `hanchonak le a dir khawhnak cu a nunphung a kilkawi khawhnak ah khan a si. Cucaah Chin nunphung puai “Chin Kim Thar” hi sunsak in conghlawmh cio usih ti sawm bu in. Crd: Salai C. Twintwin
Zohchih: Kan Nunphung “Tho” Ni Sunglawi, Salai Ni Peng Ling; Lai Kum Thar, R. Hram Ceu, Zing 2005, Muko Mekazin; Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia, Chawn Kio; Lai Tho le Lai Kum Thar, Pu Lian Cin; Lai Kum Thar (Tho) Puai, Sung Thai, Dipa 2011; Lai Puai: Hniang, Tho le Hlukhla, Pu Tan Ki (Sakta), 2011. THO thla si cang i lawm usih